همه گاهي عصباني و خشمگين مي‌شوند. در واقع ابراز صحيح خشم نه‌تنها غيرعادي نيست، بلكه رفتاري كاملا سالم و طبيعي است. با وجود اين، برخي از كودكان هميشه خشمگين و عصباني‌اند و به‌اندازه كافي از زندگي لذت نمي‌برند. آنها موقع بازي و حتي تفريحات سرگرم‌كننده هم با بقيه بحث و جدل مي‌كنند و همين بر كيفيت زندگي‌شان تأثير منفي مي‌گذارد.
دلايل خشم كودكان چيست؟
خشم در كودكان ممكن است دلايل مختلفي داشته باشد. مهم‌ترين عواملي كه در عصبانيت كودكان نقش دارند يا باعث مي‌شوند كه آنها نتوانند خشم خود را درست ابراز كنند، عبارت‌اند از:
- غم ازدست‌دادن يكي از عزيزان؛
- ناراحتي از جدايي والدين؛
- سابقه ضربه روحي؛
- قرارگرفتن در معرض قلدري؛
- مسائل مربوط به سلامت روان مثل افسردگي يا اضطراب؛
- كم‌طاقتي كودك در شرايط دشوار.
از كجا بفهميم فرزندمان نياز به كمك دارد؟
به نظر مي‌رسد كه بعضي از كودكان زودرنج به دنيا مي‌آيند. اين بچه‌ها واقعا هيچ‌وقت خوشحال نيستند. هميشه بي‌حوصله و كم‌طاقت‌اند و مدام پرخاشگري مي‌كنند. اين رفتارهاي آنها موجب سردرگمي اعضاي خانواده مي‌شود، چون نمي‌دانند چطور بايد با او رفتار كنند. در نتيجه فضاي خانه هميشه پراسترس است.
البته كج‌خلقي كودكان نوپا خيلي هم غيرطبيعي نيست. پرخاشگري كودكان پيش‌دبستاني نيز مسئله حادي نيست، اما مهم است كه چطور با آنها برخورد كنيم. بايد مراقب نشانه‌هاي هشداردهنده باشيم و در صورت مشاهده آنها، از روان‌شناس كودك كمك بخواهيم. تعدادي از اين نشانه‌ها را در ادامه بررسي كرده‌ايم.
۱. ناتواني در برقراري ارتباط با ديگران
اگر كودكتان هرازگاهي با خواهر و برادرش دعوا يا به كسي توهين مي‌كند، طبيعي است. زماني بايد به كنترل خشم كودك فكر كنيد كه اين مسئله رابطه او با دوستانش يا اعضاي خانواده را دچار مشكل كند.
۲. اختلال در زندگي خانوادگي
نبايد شرايط خانه طوري باشد كه دائم مجبور باشيد كج‌دارومريز رفتار كنيد. اگر امور روزمره‌تان به‌دليل رفتارهاي پرخاشگرانه فرزندتان مختل مي‌شود، بايد فكري به حال آن بكنيد. ناديده‌گرفتن چنين رفتارهايي و كنارآمدن با آنها در طولاني‌مدت باعث ايجاد مشكلات حادي‌تري خواهد شد. اگر كنترل خشم كودكانتان موجب شده از زندگي به‌اندازه كافي لذت نبريد، وقتش رسيده كه از كارشناس سلامت و تربيت كودك كمك بخواهيد.
۳. پرخاشگري
هنگام مواجه‌شدن با مشكلات زندگي، پرخاشگري بايد آخرين راه باشد. اما كودكاني كه نمي‌توانند خشم خود را مهار كنند، قبل از هر كاري پرخاشگري مي‌كنند. ممكن است فرزندتان به‌جاي حل مشكلات يا درخواست كمك، پرخاشگري كند. در واقع پرخاشگري را براي برآورده‌كردن نيازهايش به كار گيرد. گاهي مواقع آموزش كنترل خشم به كودكان به آنها كمك مي‌كند كه بفهمند رفتار پرخاشگرانه راه‌حل مناسبي براي مشكلات نيست.
۴. رفتارهاي بچگانه
طبيعي است كه كودكي ۲ساله هنگام عصبانيت خود را زمين بيندازد يا روي زمين پا بكوبد، اما اين رفتار براي كودكي ۸ساله طبيعي نيست. اگر فرزندتان بزرگ شده است، ديگر نبايد مثل گذشته زار زار گريه كند. اگر كج‌خلقي‌هاي كودكتان مثل زمان كودكي‌اش ادامه دارد، بايد آن را جدي بگيريد. اين رفتارهاي بچگانه ممكن است نشانه اين باشد كه نمي‌تواند احساساتش را به‌خوبي كنترل كند.
۵. احساس ناكامي هميشگي
زماني كه بچه‌ها بالغ شوند، راحت‌تر با شكست كنار مي‌آيند، اما هميشه هم اين‌طور نيست. كودكاني هم هستند كه نمي‌توانند به‌راحتي شكست را بپذيرند. اين دو نمونه را در نظر بگيريد:
- كودك ۷سالهاي كه موقع بازي مدام سازه‌هايش را پرتاب مي‌كند؛
- كودك ۹سالهاي كه بعد از هر اشتباهي در تكاليفش، كاغذهايش را مچاله و پرتاب مي‌كند.
اين كودكان نمي‌توانند به‌راحتي با شكست‌هايشان كنار بيايند. اگر از كودكتان چنين رفتارهايي سر زد، شايد زمان آن رسيده كه به او كمك كنيد.
روش‌هايي براي آموزش كنترل خشم به كودكان
زماني كه كودك با خشم خود دست‌وپنجه نرم مي‌كند، كار هم براي والدين سخت مي‌شود و هم براي كودك. گاهي اوقات، كنترل خشم كودكان معضلي جدي براي خانواده‌ها مي‌شود. در اين مواقع بهتر است از روان‌شناسي باتجربه كمك بگيريد. همچنين مهم است كه به فرزندتان راه‌هاي درست مقابله با احساساتش را ياد بدهيد. در ادامه، چند راهكار را مطرح كرده‌ايم.
۱. كودك را با مفهوم احساسات آشنا كنيد
لازمه كنترل خشم در كودكان اين است كه قبلا با مفهوم آن آشنا شده باشند. به فرزندتان مفهوم احساسات مختلف را ياد بدهيد تا بتواند احساساتي مثل خشم يا نااميدي را به زبان بياورد. به او بگوييد: «اشكالي نداره كه عصباني باشي، اما صدمه‌زدن به بقيه درست نيست.» به او كمك كنيد تا مهار خشم را ياد بگيرد.
بچه‌ها وقتي نمي‌توانند احساساتشان را درك يا آن را بيان كنند، عصباني مي‌شوند. كودكي كه نمي‌تواند بگويد: «من عصباني‌ام!» با پرتاب چيزها نشان مي‌دهد كه عصباني است. كودكي كه نمي‌تواند دليل ناراحتي‌اش را بفهمد هم براي جلب‌توجه والدين رفتارهاي نادرستي انجام مي‌دهد.
۲. با آموزش نام‌هاي اصلي احساسات شروع كنيد
آموزش كنترل خشم به كودكان را با آموزش نام‌هاي اصلي احساسات شروع كنيد. به آنها ياد بدهيد كه مفاهيمي مثل خشم، غم، شادي يا ترس چه نام‌هايي دارند. مثلا اگر كودكتان عصباني بود، به او بگوييد: «به نظر مي‌رسه كه واقعا عصباني هستي.» با گذشت زمان، او ياد مي‌گيرد كه احساساتش را به‌درستي بيان كند. اگر با فرزندتان راجع به احساسات مختلف صحبت كنيد، آنها را بهتر تشخيص مي‌دهد و كنترل مي‌كند.
۳. علت اصلي خشم را كشف كنيد
بعضي مواقع احساساتي مثل اندوه يا حتي خجالت ممكن است به خشم منجر شوند. بنابراين به فرزندتان ياد بدهيد كه قبل از هر چيزي دليل خشمش را كشف كند. ممكن است از به‌هم‌خوردن قرار بازي با دوستانش ناراحت شده باشد، ولي با خشم واكنش نشان بدهد. اين‌طوري راحت‌تر ضربه روحي‌اش را پنهان مي‌كند. اگر علت اصلي خشمش را بفهميد، به‌سادگي مشكل را حل مي‌كنيد.
۴. دماسنج خشم بسازيد
دماسنج خشم ابزاري است كه به بچه‌ها كمك مي‌كند نشانه‌هاي خشمشان را تشخيص بدهند. ساخت دماسنج خشم خيلي ساده است. روي تكه‌اي كاغذ، تصوير يك دماسنج بزرگ را بكشيد و اعداد را از ۰ تا ۱۰ روي آن علامت‌گذاري كنيد. در اين دماسنج هر عدد معني مشخصي دارد، مثلا:
- ۰: اصلا عصباني‌نبودن؛
- ۵: خشم متوسط؛
- ۱۰: بيشترين ميزان خشم تاكنون.
هنگامي كه كودكتان ناراحت يا عصباني نيست، با او درباره آنچه در حال اتفاق‌افتادن است صحبت كنيد. به او نشان بدهيد كه در حال حاضر احساساتش روي كدام درجه از دماسنج است. ممكن است فرزندتان بگويد زماني كه سطح خشمش روي ۰ درجه باشد، لبخند مي‌زند و وقتي به ۵ درجه برسد ظاهري خشمگين پيدا مي‌كند. ممكن است در خشم ۲ درجه‌اي فقط صورتش كمي داغ شود، ولي در خشم ۷درجه‌اي دستانش را مشت كند. موقع خشم ۱۰درجه‌اي هم ممكن است به هيولايي به‌شدت عصباني تبديل شود.
استفاده از دماسنج خشم به كودكان ياد مي‌دهد كه خشم را تشخيص بدهند. در نتيجه هنگام عصبانيت، راحت‌تر با شما ارتباط برقرار مي‌كنند. استفاده از اين دماسنج بهترين راه آموزش كنترل خشم به كودكان است.
۵. الگوي خوبي براي كنترل خشم باشيد
بهترين راه براي آموزش كنترل خشم به كودكان اين است كه به آنها نشان دهيد زمان عصبانيت چه برخوردي داشته باشند. بچه‌ها هنگام عصبانيت همان كاري را مي‌كنند كه شما انجام داده‌ايد. آنها اگر ببينند كه شما با خشمتان راحت و با ملايمت كنار مي‌آييد، همين را ياد مي‌گيرند.
مشكلات بزرگ‌سالان مهم‌تر و پيچيده‌تر است و اين را همه مي‌دانيم، اما بهتر است كه به كودكتان نشان بدهيد مي‌توانند خشم را هم كنترل كنند. فراموش نكنيد كه بچه‌ها از رفتار ما چيزهاي بسياري ياد مي‌گيرند. بنابراين گاهي اوقات كه نااميد يا خشمگين هستيد، به فرزندتان اين را بگوييد تا متوجه شود كه بزرگ‌ترها هم گاهي عصباني مي‌شوند. اشكالي ندارد اگر بگوييم: «از اينكه اون ماشين سر چهارراه نگه نداشت تا ما از خيابون رد بشيم عصباني شدم، اما صبر كردم كه اون رد بشه.» بيان احساسات به كودك ياد مي‌دهد كه درباره احساساتش حرف بزند.
اگر هم كودكتان ديد كه از كوره دررفتيد، مسئوليت رفتارتان را بپذيريد. از او عذرخواهي كنيد و درباره آنچه بايد انجام مي‌داديد حرف بزنيد. بگوييد: «متأسفم كه امروز مجبور شدي فريادزدن من رو ببيني. بايد به‌جاي فريادزدن، كمي قدم مي‌زدم تا حالم بهتر بشه.»
۶. دفترچه قانون درست كنيد
در هر خانواده‌اي قوانين نانوشته‌اي براي كنترل خشم وجود دارد. اين قوانين مشخص مي‌كنند كه چه رفتارهايي هنگام عصبانيت پذيرفتني‌اند. در بعضي از خانواده‌ها اگر موقع عصبانيت درها به هم كوبيده شوند اشكالي ندارد، اما به‌نظر بعضي ديگر اين رفتار محترمانه نيست. قوانين نانوشته خانواده خود را در دفترچه‌اي بنويسيد تا انتظارات‌تان مشخص شود و فرزندانتان آنها را بدانند.
قوانين خشم بايد بر اساس رفتار محترمانه با ديگران باشد. بنابراين بايد در دفترچه‌اي كه گفتيم موارد غيرمجاز را مشخص كنيد. مهم‌ترين مواردي كه مي‌توانيد به عنوان رفتارهاي غيرمجاز هنگام عصبانيت ذكر كنيد، عبارت‌اند از:
- برخورد فيزيكي؛
- توهين‌كردن؛
- شكستن وسايل منزل؛
- پرت‌كردن اشيا.
۷. برنامه آرام‌سازي طراحي كنيد
براي كنترل خشم در كودكان مي‌توانيد از برنامه آرام‌سازي استفاده كنيد. اين برنامه مي‌تواند شامل بخش‌هاي مختلفي باشد، مثلا:
- گوشه‌اي از خانه را انتخاب و آن را به «گوشه آرامش‌بخش» تبديل كنيد. زماني كه متوجه شديد كودكتان عصباني است، از او بخواهيد كه به گوشه آرامش‌بخش برود.
- براي فرزندتان «بسته آرامش‌بخش» درست كنيد. در اين بسته لوازمي مثل كتاب رنگ‌آميزي، مداد رنگي، اسباب‌بازي محبوبش يا حتي لوسيوني را بگذاريد كه بويش را دوست دارد. وقتي حس كرديد چيزي او را خشمگين كرده است، از اين بسته استفاده كنيد.
با انجام چنين كارهايي كنترل خشم در كودكان راحت‌تر خواهد بود. در واقع اين‌طوري چطور آرام‌شدن را ياد مي‌گيرند.
۸. مهارت‌هاي سالم براي مهار خشم را آموزش بدهيد
بايد روش‌هاي مناسب كنترل خشم در كودكان را به آنها ياد داد. به‌جاي اينكه به كودكتان بگوييد: «برادرت رو كتك نزن»، به او توضيح بدهيد كه هنگام نااميدي مي‌تواند چه كارهايي انجام بدهد. مثلا مي‌توانيد به او بگوييد: «دفعه بعد احساست رو بگو» يا «وقتي عصباني هستي، از برادرت دور شو».
۹. مهارت‌هاي حل مسئله را ياد بدهيد
براي كنترل خشم در كودكان، به آنها مهارت‌هاي حل مسئله را هم ياد بدهيد. مطمئن باشيد كه با آموزش اين مهارت‌ها، ياد مي‌گيرند كه به‌جاي پرخاشگري، مشكلاتشان را حل كنند. با آنها درباره راه‌هاي مسالمت‌آميز حل مسائل هم صحبت كنيد. باور كنيد آموزش كنترل خشم به كودكان اصلا كار سختي نيست، فقط كمي صبر و حوصله مي‌خواهد.
۱۰. عواقب خشم را به بچه‌ها نشان بدهيد
در صورت لزوم، عواقب و پيامدهاي عصبانيت را به كودكان نشان بدهيد. براي كنترل خشم در كودكان طوري برنامه‌ريزي كنيد كه عواقب كارهاي خوب و بد را متوجه شوند. زماني كه از قوانين كنترل خشم پيروي مي‌كنند، آنها را تشويق كنيد و وقتي قوانين را زير پا مي‌گذارند، با آنها برخورد كنيد. براي برخورد با كودكان روش‌هاي مختلفي وجود دارد. بعضي از كارهايي كه در اين مواقع مي‌توانيد انجام بدهيد عبارت‌اند از:
- به او بگوييد مدتي در اتاقش بماند؛
- براي مدتي او را از انجام فعاليت‌هاي محبوبش محروم كنيد؛
- براي مدتي او را از بازي با اسباب‌بازي محبوبش محروم كنيد.
بعد از آنكه با او برخورد كرديد، به او كمك كنيد اشتباهاتش را جبران كند. مثلا اگر اسباب‌بازي‌هايش را شكسته است، به او كمك كنيد تعميرشان كند.
تشويق كودكان براي كنترل خشم به آنها انگيزه مي‌دهد. اگر كودكتان موقع عصبانيت توانست خود را كنترل كند، او را تحسين كنيد و به او جايزه بدهيد.
۱۱. از رسانه‌هاي پرخشونت دوري كنيد
اگر فرزندتان رفتارهاي خشونت‌آميز از خود نشان مي‌دهد، تماشاي برنامه‌هاي تلويزيوني پرخشونت يا انجام بازي‌هاي كامپيوتري ممكن است مشكل او را تشديد كند. سعي كنيد بچه‌ها را به مطالعه و انجام بازي‌هاي آموزنده عادت دهيد. براي آموزش كنترل خشم به كودكان از ياددادن مهارت‌هاي حل مسئله شروع كنيد.
چگونه مي توان خشم در كودكان را كنترل كرد؟